7 Biệt Thự Bỏ Hoang ở TP HCM: Dấu Tích Gia Tộc Chú Hỏa
Khu biệt thự nằm trên khu đất "vàng" tại số 1 Lý Thái Tổ, quận 10, đã bị bỏ hoang trong nhiều năm. Nơi đây từng là nơi ở của gia đình Chú Hỏa, người được mệnh danh là "vua nhà đất" của Sài Gòn xưa.
Các biệt thự này nằm trên một khu đất rộng lớn hơn 37.000 m2, tiếp giáp với ba con đường: Lý Thái Tổ, Hùng Vương và Trần Bình Trọng. Vị trí này đối diện với ngã 6 Cộng Hòa, từng là tài sản của gia tộc Chú Hỏa - một trong "tứ đại gia" nổi tiếng của Sài Gòn cuối thế kỷ 19.
Chú Hỏa: "Vua Nhà Đất" Sài Gòn
Trong giới Sài Gòn xưa, có câu nói "đi tàu Chú Hỷ, ở nhà Chú Hỏa". Chú Hỷ sở hữu những con tàu chạy khắp lục tỉnh Nam Kỳ, còn Chú Hỏa lại được biết đến như "vua nhà đất". Ông là người Việt gốc Hoa, sinh năm 1845, tên thật là Huỳnh Văn Hoa, nhưng lại được biết đến với tên gọi Hứa Bổn Hòa, bắt nguồn từ tên tiếng Pháp Jean Baptiste Hui Bon Hoa. Tên gọi này được phiên âm từ tên thật theo phương ngữ Phúc Kiến, quê hương của ông.
Có nhiều giai thoại kể về hành trình trở thành đại gia của Chú Hỏa, khởi đầu từ việc buôn bán ve chai. Hai lĩnh vực chính làm nên danh tiếng của ông và gia tộc là kinh doanh cầm đồ và bất động sản, với công ty Hui Bon Hoa.
Năm 1901, Chú Hỏa về thăm Trung Quốc và không may qua đời khi mới 56 tuổi. Ông được chôn cất tại quê nhà. Các con trai của ông đã kế nghiệp, tiếp tục phát triển sự nghiệp của gia đình.
Nhà biên khảo Vương Hồng Sển đã từng viết trong cuốn "Sài Gòn năm xưa" (xuất bản năm 1960) rằng "hiện nay, phố xá Sài Gòn một phần lớn là của Công ty Hui Bon Hoa làm chủ". Vào thời kỳ thịnh vượng nhất, gia đình Chú Hỏa sở hữu các tòa nhà và căn hộ cho thuê trên hầu hết các con phố ở Sài Gòn - Gia Định - Chợ Lớn, với con số lên đến hơn 20.000 bất động sản.
Vương Hồng Sển đã nhận xét rằng gia đình Chú Hỏa không chỉ làm giàu cho bản thân, mà còn đóng góp rất lớn vào sự phát triển kinh tế của miền Nam. Gia tộc Hui Bon Hoa đã hiến đất và xây dựng nhiều công trình cho chính quyền và người dân địa phương, bao gồm khách sạn Majestic, Bệnh viện đa khoa Sài Gòn, Bệnh viện Phụ sản Từ Dũ, Trường THCS Minh Đức, Phụng Sơn tự (quận 1), và Bệnh viện Nguyễn Trãi (quận 5).
Khu Biệt Thự và Di Sản
Để tôn vinh gia tộc Chú Hỏa, chính quyền đã đặt tên cho con đường nối Sài Gòn với Chợ Lớn là đại lộ Hui Bon Hoa (Boulevard Hui Bon Hoa), nay là đường Lý Thái Tổ. Năm 1936, tờ báo Diễn Tín đã đăng tin về việc đặt tên đường và hình ảnh công nhân mở rộng đường.
Khi còn sống, Chú Hỏa mong muốn có một căn nhà cho tất cả con cháu cùng sinh sống, nhưng ước nguyện này chưa thành hiện thực. Để tưởng nhớ cha và thực hiện di nguyện, vào năm 1929, con cháu ông đã xây dựng một dinh thự tại địa chỉ 97 Phó Đức Chính (quận 1), nay là Bảo tàng Mỹ thuật TP HCM. Khoảng năm 1950, hậu duệ của Chú Hỏa tiếp tục xây dựng một khu biệt thự trên đại lộ Hui Bon Hoa, bao gồm 8 căn riêng biệt.
Trong tiếng Hán, số 8 được gọi là "bát", phát âm gần giống với "phát", có nghĩa là phát triển, thịnh vượng và giàu có. Nơi đây được sử dụng làm nơi nghỉ ngơi cho người nhà Chú Hỏa sau giờ làm việc, và được gọi là "dinh Chú Hỏa".
Trái ngược với sự nổi tiếng và sầm uất của dinh thự tại 97 Phó Đức Chính, nơi ở thứ hai của gia đình Chú Hỏa trên Đại lộ Hui Bon Hoa lại yên tĩnh hơn. Vào thời điểm đó, con đường này nằm ở "vùng ven" trung tâm Sài Gòn, cách chợ Bến Thành (quận 1) hơn 2 km, với ba làn xe và ít người qua lại. Đến năm 1952, khu vực này vẫn chưa có điện và nước máy. Hầu hết nhà dân đều là nhà cấp 4.
Nhiều năm sau, người dân từ nhiều nơi đến sinh sống, các con đường xung quanh đại lộ Hui Bon Hoa trở nên nhộn nhịp hơn, nhưng cụm 8 biệt thự trong khuôn viên đất hơn 3,7 ha vẫn luôn nổi bật.
Các biệt thự được xây dựng theo kiến trúc Pháp, kết hợp với kiến trúc mái bằng hiện đại và mặt tiền đá rửa, một vật liệu mới du nhập vào thời điểm đó. Các kiến trúc sư người Pháp đã điều chỉnh thiết kế để phù hợp với khí hậu nhiệt đới, bao gồm mái đón, ban công, sân thượng và vườn cảnh.
Kiến trúc của các biệt thự mang đậm phong cách nhà riêng lẻ, đặc trưng cho giai đoạn phát triển kiến trúc của Sài Gòn trước năm 1975.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu đã từng nhận định khu đất này là một phần nối tiếp của một dải cây xanh và nhà thấp tầng của thành phố, kéo dài từ Thị Nghè (Thảo Cầm Viên) qua đường Lê Duẩn, đến dinh Độc Lập, dọc theo đường Nguyễn Thị Minh Khai và đến đường Lý Thái Tổ.
Đây là một mảng xanh được quy hoạch dựa trên địa thế tự nhiên, mang ý nghĩa đặc biệt về mặt địa lý và lịch sử đối với thành phố. Người Pháp đã quy hoạch Sài Gòn để hướng không gian thành phố ra phía đông, phù hợp với phong tục phương Đông, với dải cây xanh và nhà thấp tầng liên tục để lấy gió từ biển vào sâu nội ô, tạo sự mát mẻ cho khu vực giáp ranh Sài Gòn - Chợ Lớn.
Ban đầu, nơi đây là nơi nghỉ ngơi của gia đình Chú Hỏa. Tuy nhiên, từ năm 1954, 8 biệt thự này trở thành nơi ở của Ủy ban quốc tế kiểm soát đình chiến. Đây là tổ chức quốc tế được thành lập vào năm 1954 theo Hiệp định Geneve, có nhiệm vụ giám sát việc thực thi các điều khoản ngừng bắn ở Việt Nam, Lào và Campuchia sau khi Chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất kết thúc. Thành viên đến từ các quốc gia như Ấn Độ, Ba Lan và Canada.
Đến năm 1955, chính quyền Ngô Đình Diệm đã đổi tên đại lộ Hui Bon Hoa thành Lý Thái Tổ, và con đường này vẫn giữ tên gọi đó cho đến ngày nay.
Năm 1975, toàn bộ khu đất được Bộ Ngoại giao tiếp quản. Theo hồ sơ, một biệt thự đã bị hư hỏng, vì vậy chỉ còn 7 căn biệt thự. Chúng được đổi tên thành Nhà khách Chính phủ, phục vụ việc tiếp đón các đoàn khách cấp cao đến thăm và làm việc tại TP HCM.
Năm 1996, dựa trên nghiên cứu của các chuyên gia từ Trung tâm Khoa học xã hội và nhân văn TP HCM, UBND thành phố đã thông báo danh sách 108 cảnh quan kiến trúc cần được bảo tồn, trong đó có cụm biệt thự này.
7 khu biệt thự đã từng được đưa vào các dự án liên doanh, liên kết, nhưng đã bị hủy bỏ do không đúng quy định. Năm 2011, Bộ Tài chính đồng ý cho đấu giá tài sản này, nhưng không thành công. Từ năm 2017 đến nay, khu biệt thự bị bỏ hoang, các công trình xuống cấp. Cử tri quận 10 đã nhiều lần kiến nghị xử lý khu đất "vàng" này bằng cách đấu giá hoặc xây dựng trung tâm thương mại, căn hộ cao cấp.
Hiện nay, chính quyền TP HCM và Bộ Ngoại giao đã thống nhất chuyển giao cụm biệt thự cho thành phố quản lý. Theo Sở Tài chính thành phố, sau khi hoàn tất các thủ tục chuyển giao, thành phố sẽ lên kế hoạch chi tiết cho việc triển khai dự án. Các đơn vị liên quan đã được giao nhiệm vụ để chuẩn bị cho các bước tiếp theo.
Kiến trúc sư Khương Văn Mười, nguyên phó chủ tịch Hội kiến trúc sư Việt Nam, người đã từng được chính quyền TP HCM và Bộ Ngoại giao mời tư vấn cho khu đất, cho biết việc chuyển đổi công năng 3,7 ha đất cần xem xét nhiều yếu tố. Trước hết, quận 10 thiếu không gian xanh công cộng, và khu đất này nằm ở vị trí chiến lược, hướng ra ngã 6 Cộng Hòa, một nút giao thông được xây dựng cho một đô thị ít dân cư hơn. Tiếp theo, việc chuyển đổi phải mang lại lợi ích tốt hơn cho người dân và bù đắp những thiếu sót của địa phương. Trong trường hợp bảo tồn, các đơn vị liên quan cần tính toán chi phí và đảm bảo hiệu quả. Theo chuyên gia, nên dành hơn nửa khu đất (tính từ mũi tam giác) làm cây xanh và không gian phát triển cho nút giao thông. Phần đất còn lại, cần xem xét quy hoạch của thành phố, các tuyến metro trong tương lai, và nhu cầu của quận 10 để đưa ra phương án phù hợp.
Tác giả: LÊ TUYẾT từ Group Nghiên cứu văn hóa nam bộ
